تحلیل نظری نظام‌های بهره‌برداری از مراتع

شیوه‌های تولید در هر جامعه‌ای، بنیان ساختار و سازمان اجتماعی آن جامعه را تشکیل می‌دهند. این موضوع آنقدر اهمیت یافته است که متفکرانی نظیر مارکس و طرفداران نظریه‌های مارکسیستی، عوامل اقتصادی، یعنی نیروهای تولید و روابط تولید را محرک تکامل تاریخی جوامع انسانی دانسته‌اند. در ایران نیز به ویژه تحت تأثیر نظریه‌های مارکسیسم، صورت‌بندی اجتماعی در دوره‌های مختلف تاریخی، سنخ‌شناسی شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. این صورت‌بندی‌ها، فئودالیسم، شیوه‌ تولید آسیایی، شیوه‌ تولید ملوک‌الطوایفی یا خان‌خانی و دهقانی، شیوه تولید سرمایه‌داری و آمیختگی شیوه‌های تولید را شامل می‌شوند. گروهی از پژوهشگران معتقدند که ایران، نظامی فئودالی داشته و اقتصاد سیاسی آن نیز باید در پرتو فئودالیسم و قوانین عمومی مربوط به توسعه فئودالیسم و نیز تناقض‌هایی مورد بررسی قرار گیرد که موجب پیدایش سرمایه‌داری از فئودالیسم می‌گردد. گروه دیگری از پژوهشگران که عمدتاً تحت تأثیر نظریه‌های مارکسیستی هستند، با تأکید بر دیدگاه مارکس درباره شیوه تولید آسیایی، تاریخ ایران را در قالب این مدل مورد ارزیابی قرار می‌دهند. پژوهشگران مذکور به نظریه ویتفوگل درباره شیوه تولید آسیایی در کتاب "استبداد شرقی" اعتقاد دارند که بر اساس آن، جوامع آسیایی سیر تکاملی خاصی را طی کرده‌اند و از این رو، با فئودالیسم اروپایی متفاوت هستند. لیکن این دیدگاه نیز همه جوامع آسیایی را بدون توجه به تنوع فرهنگی، اقلیمی و جغرافیایی آنها، یکسان در نظر می‌گیرد. با وجود این، برخی از پژوهشگران نیز از تفاوت‌های ساختاری میان غرب فئودالی و ایران ماقبل سرمایه‌داری آگاهی داشته‌اند. آنها وجود شهرهای بزرگ، اقتصاد پولی، سکونت ارباب‌های ایرانی و شاهان در شهر، فقدان اشرافیت موروثی و عدم تضاد شهر و روستا، فقدان نظام منوری و سرواژ، وجود نظام آبیاری متمرکز و تحت مدیریت دولت و سیطره دولت را بر ساختارهای اجتماعی، تفاوت‌های اصلی میان فئودالیسم غربی و شیوه‌های تولیدی در ایران بیان کرده‌اند. برخی از پژوهشگران نیز با تأکید بر صورت‌بندی‌های خاص جامعه ایران، آن ‌را نظام ملوک‌الطوایفی یا خان خانی در نظر گرفته‌اند و برخی نیز بر امتزاج و آمیختگی شیوه‌های تولید در کشورهای جهان سوم، از جمله ایران تأکید کرده‌اند. نظام‌های بهره‌برداری از مراتع نیز که عمدتاً تابع نظام‌های زمین‌داری بوده‌اند، اساساً مربوط به دوره اصلاحات ارضی و حکومت شبه‌مدرنیستی پهلوی است که دچار دگرگونی‌های فراوانی شده است. این تغییرات در حوزه مدیریت مراتع و نیز در ساختار اجتماعی ایلات و عشایر مشاهده می‌شود.